چک های  برگشتی فراوان و حتی غیر قابل وصول یکی از اصلی‌ترین عواملی به‌ حساب می‌آید که اعتماد افراد را برای دریافت چک در ازای مطالباتشان کاهش داده است و در سالهای گذشته دریافت چک از افراد غریبه در معاملات کاهش چشمگیری داشته است؛ اما با تصویب یک‌سری از قوانین جدید از سوی دولت، بانک مرکزی و قوه قضاییه و سخت‌گیری‌های جدید، این مشکل نسبتا حل شده است.

بانک مرکزی با استفاده از قوانین جدید خود توانسته است که چکهای برگشتی را به کمترین میزان ممکن برسانند و در نهایت اعتبار از دست رفته را تقریبا به چکها برگرداندند. ما در این مقاله قصد داریم که ابتدا به سراغ تعریف چک و انواع آن برویم و در نهایت به قانون چک برگشتی جدید 1401، رفع اثر چک برگشتی و مواردی از این دست خواهیم پرداخت؛ با ما همراه باشید.

چک چیست؟

همانطور که می‌دانید، دسته چک سندی است که یک فرد به موجب اعتباری که بانک به آن شخص می‌دهد و عواقب قانونی که قابل پیگیری است برای درخواست دهنده صادر می‌گردد. و با آین سند فرد می‌تواند،  قسمتی از پول موجود در حساب بانکی خود را به فرد دیگری می‌دهد. در واقع، ممکن است که در حساب بانکی آن شخص هیچ پولی در آن لحظه وجود نداشته باشد، اما اگر بداند که در روزهای آینده پولی به حساب او واریز خواهد شد، می‌تواند چکی را برای خرید یک وسیله یا دریافت خدماتی و معامله صادر نمایید.

روی هر چک چند جای خالی وجود دارد که اشخاص باید آن را پر کنند. این بخش‌ها عبارتند از تاریخ وصول چک، مبلغ، شخص صادرکننده، شخص وصول‌کننده و امضا مالک حساب. به صورت کلی، شخص باید یک چک را امضا کند و پیش آمده است  که  افراد چک را امضا کرده اند و پر کردن باقی قسمت‌ها را به شخص مورد نظر خود سپرده اند؛ در نظر داشته باشید که شما باید عواقب انجام این کار را هم بپذیرد.هرگز چک سفید امضا به کسی ندهید، این کار می‌تواند عواقب جبران ناپذیری داشته باشد.

چک‌ها در چند دسته قرار می‌گیرند؟

چک‌ها انواع مختلفی دارند که در چهار دسته کلی قرار می‌گیرند. این پنج دسته عبارتند از:

1.   چک عادی:

طیف وسیعی از مشتریان بانک‌ها در دسته افرادی قرار می‌گیرند که به راحتی می‌توانند چنین دسته چکی را دریافت کنند. دارندگان چنین چک‌هایی، می‌توانند از حساب شخصی خود چکی را به فرد دیگری بدهند تا بتوانند در موعد چک، مبلغ قید شده را از حساب برداشت کند.

این دسته از چک‌ها درمقایسه‌با نمونه‌های دیگری که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد از اعتبار کمتری برخوردارند و احتمال تبدیل شدن به چک برگشتی وجود دارد؛ به همین دلیل بهتر است که آن‌ها را از افراد قابل اعتماد دریافت کنید.

2.  چک تضمین‌شده:

افراد مختلف برای آنکه بتوانند چنین چکی را دریافت کنند، باید به سراغ بانک‌ها بروند و درخواستشان را به آن‌ها ارائه دهند. پس از ثبت درخواست، حساب شخص توسط بانک بررسی خواهد شد و در صورتی که هیچ مشکلی وجود نداشته باشد، بانک تضمین خواهد کرد که چک مورد نظر نقد می‌شود و تبدیل به چک برگشتی نخواهد شد.

3.  چک بین بانکی یا همان چک رمزدار:

همانطور که از نام این چک‌ها مشخص است، یک بانک برای بانکی دیگر چنین چکی را صادر خواهد کرد. بنابر نوع کاری که اشخاص می‌خواهند انجام دهند، شخص می‌تواند درخواست خود را در بانکی که در آن حساب دارد ثبت کند و پس از تایید شدن، چکی را در وجه بانک دیگر دریافت خواهد کرد.

این دست از چک‌ها همواره با یک رمز دراختیار فرد متقاضی قرار خواهد گرفت؛ پس آن فرد می‌تواند آن را در بانک مورد نظر خود نقد کند یا به حساب خود واریز کند.

4.  چک تاییدشده:

این سبک از چک‌ها هم درست مانند چک‌های بین بانکی توسط بانک‌ها صادر خواهند شد؛ اما یک تفاوت اصلی میان آن‌ها وجود دارد. این چک‌ها ظاهری شبیه به چک‌های عادی دارند و بانک با مسدود کردن آن میزان از پولی که شخص قصد دارد به شخصی دیگر بپردازد، چکی را از خود بانک به او خواهد داد.

این دست از چک‌ها ضمانت پاس شدن را دارند و شخص دریافت‌کننده چک می‌تواند برای دریافت بدهی خود با خیالی راحت به نزد بانک برود.

چک صیادی چیست و هدف از ایجاد آن چه بود؟

دولت با همکاری بانک مرکزی و قوه قضاییه توانست که با یکپارچه‌سازی نظام صدور چک و تمرکز روی فرایند صدور آن‌ها، به دستاورد تازه‌ای برسد و آن را چک صیادی بنامد. آن‌ها با استفاده از فرایندهای پیچیده‌ای که برای اعتبارسنجی فراهم آورده‌اند، تعداد چک برگشتی را کاهش داده و به رکورد جدیدی در این زمینه دست یافته‌اند.

اگر فردی در گذشته تعداد بسیار زیادی چک‌های برگشتی داشته یا اینکه شرایط لازم و کافی برای صدور چنین دسته چکی را نداشته باشد، بانک از ارائه آن به فرد مورد نظر خودداری خواهد کرد. شخصی که چنین چکی را از فردی دریافت می‌کند، توانایی بررسی سابقه صادرکننده با استفاده از شناسه ثبت شده روی آن را خواهد داشت. پس با این حساب، می‌توان گفت کسانی که چک برگشتی دارند هم می‌توانند دسته چک صیادی دریافت کنند، اما نباید تعداد آن‌ها از تعداد مشخصی بیشتر باشد.

اگر فردی یک چک صیادی را دریافت کند و بعد از مراجعه به بانک مشخص شود که چنین پولی در حساب شخص وجود ندارد، بانک بلافاصله چنین موضوعی را در سامانه ثبت خواهد کرد. پس از طی شدن این فرایندها، بانک به شخص دارنده چک یک گواهی خواهد داد که در آن مواردی مانند اطلاعات چک، آدرس محل سکونت صادرکننده و علت عدم وصول آن چک برگشتی وجود دارد.

چک برگشتی چیست؟

همانطور که در بالاتر هم به آن اشاره کردیم، چک برگشتی به چکی گفته می‌شود که صادرکننده آن نتوانسته است که تا زمان سررسید وصول چک، حساب بانکی خود را پر کند. اگر شخص مورد نظر نتواند چنین کاری را انجام دهد، فرد دارنده چک نمی‌تواند مبلغ مورد نظر خود را از بانک دریافت کند و پس از برگشت خوردن چک، شخص باید با استفاده از راه‌هایی که در قانون در نظر گرفته شده، به دنبال گرفتن حق خود باشد.

عدم وجود مبلغ کافی در حساب بانکی شخص، یکی از اصلی‌ترین دلایل برگشت خوردن چک است، اما در مواردی مانند صدور چک در صورت مسدود بودن حساب، اعلام صادرکننده برای عدم تحویل هزینه مورد نظر به شخص دارنده چک و عدم قانع شدن بانک توسط دارنده چک برای پرداخت پول هم برگشت خواهد خورد.

از اصلی‌ترین دلایلی که می‌تواند در عدم قانع شدن بانک برای تحویل پول تاثیر بگذارد، می‌توان به خط خوردگی، عدم تطابق امضا صاحب حساب با امضای روی چک و مواردی از این دست اشاره کرد. معمولا در صورت وقوع چنین مواردی بلافاصله با دارنده حساب تماس می‌گیرند و با او موضوع را در میان می‌گذارند تا جلوی جعل کردن چک‌ها گرفته شود.

جعل چک چیست و در کتاب قانون چه مجازاتی برای آن تعریف شده است؟

همان‌طور که از اسم آن مشخص است، جعل چک به کاری گفته می‌شود که یک فرد با هدف آسیب رساندن به فردی دیگر و در راستای منافع شخصی خود، اقدام به ایجاد یک‌سری تغییرات بدون هماهنگی در چک صادر شده از سوی او می‌کند.

جعل کردن چک یکی از اصلی‌ترین موارد کلاه‌‌برداری است که در قانون به آن اشاره شده و قانون‌گذار با توجه به آن، مجازات‌هایی را درنظر گرفته تا جلوی ترویج چنین کاری را بگیرد. انجام چنین کاری معمولا بین شش ماه تا سه سال حبس و پرداخت جزای نقدی را برای جاعل به همراه خواهد داشت. اگر جاعل به سمت جعل کردن چک کارمندان یا مسئولین دولتی برود، قانون در این موارد بسیار سخت‌گیرانه‌تر عمل می‌کند و برای او از 1 تا 5 سال حبس را در نظر خواهد گرفت.

با استفاده از چه راه‌هایی می‌توان چک‌های برگشتی را وصول کرد؟

قانون‌گذار به صورت کلی دو راه را در پیش پای افرادی که قصد دارند یک چک برگشتی را وصول کنند قرارداده که عبارتند از راه کیفری و راه حقوقی. هر کدام از این راه‌ها سختی‌ها، آسانی‌ها و شرایط خاص خود را دارد که ما در ادامه به تمام این موارد خواهیم پرداخت.

راه حقوقی برای وصول چک برگشتی

با تصویب شدن یک‌سری از قوانین جدید برای چک‌ها و به وجود آمدن چک صیادی، دیگر نیازی نیست که افراد برای دریافت اجرائیه مدت زمان نسبتا طولانی را در صف رسیدگی دادگاه و صدور اجرائیه بمانند.

دارنده چک برگشت خورده تنها کافیست که پس برگشت زدن چک و دریافت گواهی که در آن به این موضوع اشاره شده است، پرونده اجرائیه را از دادگاه دریافت کند و به دنبال ادامه فرایند برود. نکته بسیار مهم در مورد این راه، آن است که باید چک برگشتی صیادی باشد، وگرنه شخص مورد نظر نمی‌تواند که این کار را انجام دهد.

راه کیفری برای وصول چک برگشتی

راه کیفری برای وصول کردن چک‌ برگشتی ، تفاوت‌های نسبتا زیادی را با راه حقوقی دارد. در واقع، این راه تنها برای چک‌هایی کاربرد دارند که برای همان روز صادر شده باشند و به نوعی پول نقد به حساب بیایند.

اگر بخواهیم که این موضوع را ساده‌تر بیان کنیم، باید بگوییم که اگر تاریخ صدور چک دو روز قبل از سر رسید نقد شدن آن باشد، شخص مورد نظر نمی‌تواند از این راه اقدام کند و برای دریافت پول خود باید به سراغ همان راه حقوقی برود.

البته، در صورت سفید امضا بودن چک، صدور به عنوان ضمانت، صدور به‌صورت مشروط یا وجود تفاوت در تاریخ واقعی صدور چک و تاریخ درج‌شده در آن، شخص نمی‌تواند برای وصول کردن چک خود از راه کیفری اقدام کند و باید باز هم از راه حقوقی وارد شود.

مورد دیگری که باید در نظر بگیرید، آن است که قانون‌گذار امکان استفاده از این روش را کمی سخت طراحی کرده و در واقع شما برای وصول چک برگشتی با استفاده از این روش باید شش ماه پس از صادر شدن چک، به بانک مراجعه کنید و در صورتی که صاحب حساب باز هم مبلغ مورد نیاز را فراهم نیاورده بود، چک را برگشت بزنید.

پس از طی شدن تمام این فرایندها، شما از روز برگشت زدن چک تا شش ماه بعد از آن فرصت دارید که در دادگاه کیفری علیه دارنده حساب بانکی شکایت کنید تا به مطالبات خود برسید.

مجازات و عواقب چک برگشتی چیست؟ آیا قوانین جدید چک تاثیرگذار بوده‌اند؟

در راستای جریمه افرادی که چک آن‌ها برگشت می‌خورد، قانون‌گذار یک‌سری از مجازات‌های سخت‌گیرانه را تصویب کرده است تا درس عبرتی برای تمام افراد باشد. در ابتدا بگذارید که به سراغ تبعات برگشت خوردن چک برویم و بعد از آن مجازات‌های تعیین شده را عنوان کنیم.

از زمانی که چک فرد برگشت می‌خورد، او به مدت 24 ساعت وقت دارد تا مبلغ مورد نیاز را جهت وصول چک در حسابش قرار دهد. در صورتی که فرد برای پر کردن حساب بانکی خود اقدام نکند، بانک مورد نظر با استفاده از سیستم ارتباطی که با بانک‌های دیگر دارد، اقدام به مسدود کردن حساب‌های بانکی شخص به اندازه هزینه چک در سایر بانک‌ها خواهد کرد.

اگر باز هم این راه جواب ندهد و شخص باز هم چک برگشت خورده را پاس نکند، تمامی بانک‌های ایرانی به صورتی هماهنگ اجازه افتتاح حساب جدید، دریافت تسهیلات و ضمانت‌نامه، ثبت چک جدید صیادی، صدور کارت بانکی جدید یا تمدید تاریخ اعتبار کارت بانکی را به او نخواهند داد.

همانطور که در بالاتر هم به آن اشاره کردیم، یک‌سری از مجازات‌ها هم برای افرادی که چکشان برگشت می‌خورد در نظر گرفته شده است که در بازه‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند. این دسته‌ها عبارتند از:

1. بازه کمتر از 1 میلیون تومان:

قانون‌گذار برای این دست از چک‌ها مجازات یک روز تا سه ماه حبس را درنظر گرفته است. این مجازات امروزه اجرا نمی‌شود و معمولا با نظر قاضی، شخص مجازات‌های جایگزینی را دریافت خواهد کرد.

2. بازه 1 تا 5 میلیون تومان:

مجازات فرد صادرکننده این چک معمولا بین 3 تا 6 ماه خواهد بود. در بعضی از موارد و با نظر مستقیم قاضی، افراد می‌توانند این مدت زمان را در زندان سپری نکنند و به جای آن مجازات جایگزینی را دریافت کنند.

3. بازه بیشتر از 5 میلیون تومان:

مجازاتی که برای صادرکنندگان چک‌های برگشت‌خورده‌ای که چنین مبلغی را دارند در نظر گرفته شده، بین شش ماه یا یک سال است. قاضی معمولا با تبدیل حکم این دست از افراد به مجازات‌های دیگر موافقت نمی‌کند و آن‌ها باید این مدت زمان محکومیت را سپری کنند.

روال قانونی گفته شده در مواردی که از راه کیفری چک مورد نظر برگشت بخورد با سرعت بسیار بیشتری به اجرا در خواهد آمد، اما از طرفی دیگر هم قانون یک‌سری از راه‌ها را برای افراد بدهکار در نظر گرفته است. یکی از مهم‌ترین و عملی‌ترین راه‌ها، استفاده از قانون اعسار است.

قانون اعسار چیست؟

در کتاب قانون آورده شده که معسر کسی است که به واسطه نداشتن دارایی یا دسترسی نداشتن به مالش توانایی پرداخت هزینه یا دیون خود را ندارد. در این شرایط و با نظر قاضی، فرد مورد نظر می‌تواند تمام یا بخشی از بدهی حاصل از چک برگشتی خود را به صورت اقساط بازگرداند.

تکلیف و نحوه شکایت از چک برگشتی قدیمی قانون جدید چه خواهد شد؟

در بخش‌های قبلی به صورتی کامل با دلایل ایجاد قوانین جدید چک آشنا شدید؛ پس می‌توان حدس زد که در چنین شرایطی، قوانین و نحوه برخورد با چک‌های قدیمی اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد.

در سال 1400 بود که مجموعه قوانین جدید گفته شده برای چک‌ها به تصویب رسیدند، با توجه به این موضوع، دسته چک‌ها و چک‌های قدیمی همچنان اعتبار خود را حفظ خواهند کرد. به عبارت دیگر، تا زمانی که دسته چک شما به اتمام نرسیده باشد، شما همچنان می‌توانید که از آن استفاده کنید. بانک مرکزی هنوز تاریخ مشخصی را برای ابطال کلیه دسته چک‌های قدیمی اعلام نکرده است.

با روی کار آمدن سامانه صیاد، امکان صدور چک در وجه حامل برچیده شد؛ اما دارندگان دسته چک‌های قدیمی همچنان می‌توانند که چنین چک‌هایی را برای هر کاری که مدنظر دارند، صادر کنند. حتی آن‌ها هنوز اجازه پشت‌نویسی کردن چک‌ها را دارند و با مشکلی مواجه نخواهند شد. هیچ‌کدام از قوانین جدید در مورد چک‌های قدیمی اجرا نخواهند شد و با آن‌ها با استفاده از همان قوانین قدیمی برخورد می‌شود.

براساس قانون جدید، پس از گذشت سه سال از برگشت خوردن چک و صدور گواهی عدم پرداخت در صورت نبود شاکی، بانک این اجازه را دارد که سوابق صاحب حساب را به صورتی کامل اصلاح کند.

برای جمع‌بندی این قسمت می‌توانیم بگوییم که اگر شما هنوز دسته چک قدیمی دارید و یکی از چک‌های شما برگشت خورده است، با توجه به همان قوانین قدیمی با شما برخورد خواهد شد و تقریبا هیچ کدام از قوانین جدید در مورد شما اجرا نمی‌شود.

جمع‌بندی

ما در این مقاله به صورتی کامل به قانون چک برگشتی جدید پرداختیم و به صورت مفصل در مورد چک برگشتی قدیمی و صیادی صحبت کردیم. قانون‌گذاران، این مجموعه قوانین را برای آن تصویب کرده‌اند که بتوانند با استفاده از آن جایگاه چک را در نزد دریافت‌کنندگان بالاتر ببرند و جلوی صدور چک‌های بلامحل را بگیرند.